काठमाडौं । हरेक वर्ष लाखौं नेपाली युवा उच्च शिक्षाको खोजीमा र लाखौं नागरिक नयाँ अनुभवको प्यास मेटाउन विदेश पुग्छन्, आफूसँगै अर्बौं रुपैयाँ लिएर। यो रकम केवल संख्यामा सीमित छैन—यो ती परिवारको पसिना, आशा, र भविष्यको लगानी हो, जुन देशभित्रै फुल्न सक्थ्यो। पछिल्लो छ वर्षमा करिब ८ खर्ब रुपैयाँ विदेशमा खर्च भएको तथ्यांकले गम्भीर प्रश्न सोध्छ: किन हाम्रा सपनाहरूले आफ्नै माटोमा जरा गाड्न सकिरहेका छैनन्?

वुद्धको शान्ति र सगरमाथाको गर्वले मात्रै नेपालीलाई देशभित्रै रोक्न नसक्ने रहेछ । त्यसैले, आर्थिक र शैक्षिक अवसरको अभावले खौं युवा र नागरिकहरू विदेश पलायन हुन बाध्य छन्। उच्च शिक्षाका लागि विदेश जाने विद्यार्थीहरू र भ्रमणका लागि बाहिरिने नेपालीहरूले हरेक वर्ष अर्बौं रुपैयाँ विदेशमा खर्च गरिरहेका छन्।

यो प्रवृत्तिले नेपालको अर्थतन्त्रमा गम्भीर दबाब सृजना गरेको छ, विदेशी मुद्रा सञ्चिति घटाएको छ, र दक्ष जनशक्तिको पलायनलाई तीव्र बनाएको छ। पछिल्लो छ वर्षमा यो रकम झन्डै ८ खर्ब पुगेको तथ्यांकले देखाउँछ, जुन नेपालको कुल गार्हस्थ्य उत्पादन (जीडीपी) को ठूलो हिस्सा हो। यो रकमले देशभित्रै शिक्षा, स्वास्थ्य, र पूर्वाधारमा लगानी गर्न सकिन्थ्यो, तर यसको बाहिरिँदा दीर्घकालीन आर्थिक र सामाजिक चुनौतीहरू खडा भएका छन्।

पछिल्लो ६ वर्ष वर्षमा विदेशमा पढ्न र घुम्न जानेहरुले कति रकम लगे त ?

नेपाल राष्ट्र बैंकको तथ्यांक र अन्य स्रोतहरूअनुसार पछिल्लो छ वर्षमा वैदेशिक अध्ययन र भ्रमणका लागि बाहिरिएको रकम ७ खर्ब ९० अर्ब ८० करोड रुपैयाँ रहेको छ । वार्षिक कति रकम बाहिरियो त ?

• आर्थिक वर्ष २०७५/७६ मा कुल भ्रमण व्यय अर्थात् विदेश गएको पैसा ८९ अर्ब ५८ करोड रुपैयाँ थियो । यसमध्ये शिक्षातर्फको खर्च ४६ अर्ब ३२ करोड रुपैयाँ थियो ।

• आर्थिक वर्ष २०७६/७७ मा कुल वैदेशिक भ्रमण व्यय ४० दशमलव ९ प्रतिशतले घटी ५३ अर्ब १४ करोड कायम भएको थियो । यसमध्ये शिक्षातर्फ बाहिरिएको रकम २५ अर्ब ८१ करोड रहेको थियो । कोभिड महामारीका कारण विभिन्न देशले यात्रा प्रतिबन्ध लगाउँदा अघिल्लो वर्षको तुलनामा यो वर्ष वैदेशिक भ्रमण र शिक्षा तर्फ बाहिरिने रकममा कमि आएको थियो ।

• आर्थिक वर्ष २०७७/७८ मा पनि कोरोना महामारीका कारण भ्रमण व्यय अर्थात् नेपालीले विदेशमा गर्ने खर्च घट्यो । त्यो वर्ष ३२ अर्ब ८० करोड रुपैयाँ बाहिरिएकोमा शिक्षातर्फको रकम २४ अर्ब ९६ करोड रुपैयाँ थियो ।

• आर्थिक वर्ष २०७८/७९ मा कोरोना महामारी कम भयो । त्यसपछि विदेश घुम्न जाने र पढ्नेहरुको संख्या बढ्यो । संख्या बढेसँगै विदेशिने रकम पनि बढ्यो । आर्थिक वर्ष २०७८/७९ मा भ्रमण व्यय १९६.७ प्रतिशतले बढेर ९७ अर्ब ३२ करोड पुग्यो । यसमध्ये शिक्षातर्फको खर्च ६७ अर्ब ७० करोड रहेको छ ।

• आर्थिक वर्ष २०७९/८० मा पनि विदेश भ्रमण र शिक्षाको लागि बाहिरिने रकम झनै बढ्यो । त्यो वर्ष भ्रमण व्यय ४८.४ प्रतिशतले वृद्धि भई १ खर्ब ४४ अर्ब ४६ करोड थियो । यसमध्ये शिक्षातर्फको रकम १ खर्ब ४२ करोड रहेको थियो ।

• आर्थिक वर्ष २०८०/८१ मा भ्रमण व्यय ३१.१ प्रतिशतले वृद्धि भई १ खर्ब ८९ अर्ब ४३ करोड पुग्यो । यसमध्ये शिक्षातर्फको खर्च १ खर्ब २५ अर्ब १३ करोड रहेको थियो ।

• त्यस्तै चालू आर्थिक वर्ष २०८१/८२ को १० महिनामा भ्रमण खर्च १७.९ प्रतिशतले वृद्धि भई १ खर्ब ८५ अर्ब ३ करोड पुगेको छ । यसमध्ये शिक्षातर्फको खर्च १ खर्ब १२ अर्ब ४४ करोड । यसरी हेर्दा पछिल्लो ६ वर्षमा विदेशमा घुम्न र पढ्न जानेहरुले ७ खर्ब ९० अर्ब ८० करोड रुपैयाँ देशबाट बाहिर लगेका छन् । यसमध्ये शिक्षातर्फको मात्रै ४ खर्ब ४ अर्ब रुपैयाँ रहेको छ ।

पछिल्लो १० वर्षमा ६ लाख ३९ हजारभन्दा बढी विद्यार्थीले वैदेशिक अध्ययनका लागि एनओसी लिएका छन्। पछिल्ला तीन वर्षमा वार्षिक १ लाखभन्दा बढीले एनओसी लिएका छन्।

यो तथ्यांकले नेपालको अर्थतन्त्र र सामाजिक संरचनामा गम्भीर प्रश्नहरू उठाएको छ। वैदेशिक अध्ययन र भ्रमणमा बाहिरिएको रकम विकासशील देशका लागि ठूलो आर्थिक भार हो। यी रकमले देशभित्रै विश्वविद्यालय, अस्पताल, वा पूर्वाधारमा लगानी गर्न सकिन्थ्यो, जसले दीर्घकालीन आर्थिक स्थिरता र रोजगारी सृजना गर्थ्यो। तर, यो रकम विदेशी अर्थतन्त्रमा सरेको छ, जसले नेपालको व्यापार घाटालाई थप गहिरो बनाएको छ।

शिक्षाको सन्दर्भमा, अष्ट्रेलिया, क्यानडा, अमेरिका, र बेलायतजस्ता देशहरूमा नेपाली विद्यार्थीहरूको संख्या तीव्र रूपमा बढेको छ। यी देशहरूमा पढाइसँगै आंशिक रोजगारी र स्थायी बसोबासको अवसरले विद्यार्थीहरूलाई आकर्षित गर्छ। तर, यी विद्यार्थीहरूमध्ये अधिकांश नेपाल फर्कंदैनन्, जसले देशलाई दक्ष जनशक्तिबाट वञ्चित गरेको छ।

भ्रमणको सन्दर्भमा, नेपालीहरूको विदेश यात्रा कोभिडपछि तीव्र रूपमा बढेको छ। सामाजिक सञ्जाल र विश्वव्यापीकरणले विदेशी गन्तव्यहरूप्रति आकर्षण बढाएको छ। तर, यो खर्चले नेपालको आन्तरिक पर्यटनलाई कमजोर बनाएको छ।

यसरी विदेश जानुको कारण के हो त ?

शैक्षिक गुणस्तर र अवसरको कमी

नेपालका विश्वविद्यालयहरू विश्व र्‍याङ्किङमा पछाडि छन्। त्रिभुवन विश्वविद्यालय र काठमाडौं विश्वविद्यालयबाहेक अन्य संस्थाहरूले अन्तरराष्ट्रिय मापदण्ड पूरा गर्न सकेका छैनन्। पुरानो पाठ्यक्रम, अनुसन्धानको अभाव, र सीमित विषयहरूले विद्यार्थीहरूलाई विदेशतिर धकेल्छ। निजी शिक्षण संस्थाहरूमा चर्को शुल्क तिर्नुभन्दा अभिभावकहरू विदेशमा लगानी गर्न रुचाउँछन्। विदेशमा पढाइसँगै रोजगारी र बसोबासको अवसरले पनि आकर्षण बढाएको छ।

रोजगारीको अभाव

अन्तर्राष्ट्रिय श्रम संगठन आईएलओका अअनुसार नेपालमा बेरोजगारी दर ११. प्रतिशत छ, जसले युवाहरूलाई विदेशतिर धकेल्छ। विदेशमा पढाइसँगै अंशकालिक काम र पछि स्थायी बसोबासको सम्भावनाले लोभ्याउँछ। अर्को कुरा नेपालमा उद्योग र स्टार्टअपको अभावले दक्ष जनशक्तिलाई अवसर प्रदान गर्न सकेको छैन।

सामाजिक र सांस्कृतिक प्रभाव

विदेश पढ्ने र घुम्ने प्रवृत्ति सामाजिक प्रतिष्ठासँग जोडिएको छ। “विदेशमा पढेका” वा “विदेश घुमेका” व्यक्तिलाई समाजमा उच्च सम्मान दिइन्छ, जसले यो प्रवृत्तिलाई प्रोत्साहन गर्छ। सामाजिक सञ्जालले विदेशी जीवनशैलीप्रति आकर्षण बढाएको छ, जसले भ्रमण र पलायन दुवैलाई उक्साएको छ।

राजनीतिक र आर्थिक अस्थिरता

नेपालको बारम्बार परिवर्तन हुने सरकार, नीतिगत अनिश्चितता, र कमजोर आर्थिक वातावरणले युवाहरूलाई देशमा भविष्य देख्न गाह्रो बनाएको छ। लगानीको अभावले रोजगारी सृजना हुन सकेको छैन।
वार्षिक खर्बौँ रुपैयाँ खर्च गरेर नेपालीहरू विदेश जाँदा नेपाललाई के असर परिरहेको छ त ?

विदेशी मुद्रा सञ्चितिमा दबाब

६ वर्षमा झन्डै ८ खर्ब रुपैयाँ बाहिरिँदा नेपालको विदेशी मुद्रा सञ्चितिमा ठूलो दबाब परेको छ। व्यापार घाटा बढ्दा आयातमा निर्भर अर्थतन्त्र थप कमजोर भएको छ।

दक्ष जनशक्तिको पलायन

सन् २०२३ मा ७१ हजार नेपाली स्थायी बसोबासका लागि विदेश गए। विदेशमा पढेका अधिकांश विद्यार्थी फर्कंदैनन्, जसले देशलाई इन्जिनियर, डाक्टर, र प्राविधिक जनशक्तिबाट वञ्चित गर्छ। यसले दीर्घकालमा नवप्रवर्तन र आर्थिक विकासमा बाधा पुग्ने देखिन्छ।

सामाजिक र पारिवारिक प्रभाव

अभिभावकहरूले छोराछोरी विदेश पठाउन ऋण लिनुपर्छ, जसले परिवारमा आर्थिक तनाव बढाउँछ। धनी र मध्यमवर्गीय परिवारहरूले मात्र यो अवसर पाउँदा सामाजिक असमानता बढ्छ।

पर्यटन क्षेत्रमा असन्तुलन

• नेपालीहरूले विदेश घुम्न खर्च गरेको रकम र विदेशी पर्यटकबाट भएको आय बीच सन्तुलन छैन। यसले नेपालको पर्यटन क्षेत्रको सम्भावनालाई कमजोर बनाउँछ। उदाहरणको लागि यो आर्थिक वर्षको १० महिनामा विदेशीले नेपालमा ७५ अर्ब खर्च गरेकोमा नेपालीले विदेशमा घुम्नकै लागि ७३ अर्ब खर्च गरेका छन् । शिक्षासहितको खर्च १ खर्ब ८५ अर्ब रुपैयाँ छ ।

समाधानका उपायहरू के के हुन् त ?

शैक्षिक सुधार र लगानी

विश्वस्तरीय विश्वविद्यालयहरू स्थापना गर्न विदेशी लगानी आकर्षित गर्नुपर्छ। शिक्षा मन्त्रालयले नीतिगत सुधार गरी अन्तरराष्ट्रिय संस्थानहरूलाई नेपालमा शाखा खोल्न प्रोत्साहित गर्नुपर्छ। पाठ्यक्रमलाई आधुनिकीकरण गरी STEM (Science, Technology, Engineering, Mathematics) र अनुसन्धानमा जोड दिनुपर्छ।

निजी शिक्षण संस्थाहरूको शुल्क नियमन गर्न कडा नीति लागू गर्नुपर्छ।

रोजगारी सृजना

सूचना प्रविधि, पर्यटन, र हरित ऊर्जा क्षेत्रमा लगानी बढाएर रोजगारी सृजना गर्नुपर्छ। स्टार्टअप र साना उद्यमहरूलाई कर छुट र सस्तो ऋण प्रदान गर्नुपर्छ। विदेशमा पढेर फर्कने विद्यार्थीलाई नेपालमा अवसर दिन विशेष प्याकेज (जस्तै स्टार्टअप अनुदान) ल्याउनुपर्छ।

नीतिगत सुधार

वैदेशिक अध्ययन र भ्रमणका लागि विदेशी मुद्रा सटहीमा सीमा तोक्न सकिन्छ, तर व्यक्तिगत स्वतन्त्रतामा असर नपर्ने गरी विदेशी विश्वविद्यालयहरूसँग साझेदारी गरेर नेपालमै डिग्री प्रदान गर्ने कार्यक्रम सुरु गर्नुपर्छ।

आन्तरिक पर्यटन प्रवर्द्धन

विदेश घुम्न जानेहरुको सङ्ख्यामा कमि ल्याउन नेपालका पर्यटकीय गन्तव्यहरू (जस्तै लुम्बिनी, पोखरा, चितवन) लाई आकर्षक प्याकेजमार्फत प्रवर्द्धन गर्नुपर्छ। विदेशी पर्यटक आकर्षित गर्न अन्तरराष्ट्रिय बजारमा नेपालको ब्रान्डिङ गर्नुपर्छ।

सामाजिक जागरूकता

सामाजिक सञ्जाल र मिडियामार्फत देशभित्रै शिक्षा र पर्यटनको महत्वबारे जागरूकता फैलाउनुपर्छ। विदेश पलायनको सट्टा देशभित्र अवसर खोज्ने संस्कृतिलाई प्रोत्साहन गर्नुपर्छ।

अन्त्यमा, नेपालीहरूले विदेशमा पढ्न र घुम्नका लागि खर्च गरेको ७ खर्ब ९० अर्ब रुपैयाँले नेपालको अर्थतन्त्र र सामाजिक संरचनामा गम्भीर चुनौती खडा गरेको छ। शैक्षिक गुणस्तरको कमी, रोजगारीको अभाव, र सामाजिक-सांस्कृतिक प्रभावहरूले यो प्रवृत्तिलाई तीव्र बनाएको छ।

यसले विदेशी मुद्रा सञ्चितिमा दबाब, दक्ष जनशक्तिको पलायन, र सामाजिक असमानता निम्त्याएको छ। समाधानका लागि शैक्षिक सुधार, रोजगारी सृजना, नीतिगत परिवर्तन, र आन्तरिक पर्यटन प्रवर्द्धनमा तत्काल कदम चाल्नुपर्छ। यदि यी कदमहरू समयमै चालिएन भने, नेपालले आर्थिक र सामाजिक रूपमा ठूलो मूल्य चुकाउनुपर्नेछ।