एजेन्सी । पछिल्लो समय स्वामी बाबा रामदेवको पतञ्जली आर्युवेद लिमिटेड विवादमा परेको छ । कर्पोरेट घरना, औषधि कम्पनी, बुद्धिजीवी र राजनीतिज्ञहरू अहिले पतञ्जली आयुर्वेदको विरोधमा लागेका छन् । यि समूहको कार्टेलमा पतञ्जली आर्युवेद परेको संस्थापक रामदेवले आरोप लगाएका छन् ।

पतञ्जलीले राष्ट्रवाद र आत्म अभिमानलाई जनाउने भएकाले यसलाई समाप्त गर्नका लागि संगठित भएर केही कर्पोरेट हाउस र औषधी कम्पनीहरु लागेको एक अन्तर्वार्तामा रामदेवले भनेका छन् । रामदेवले पतञ्जली उत्पादन मात्र नभएर करोडौं उपभोक्ताको विचारधारा बनेकाले ब्राण्ड भएको र यसका बारेमा मानिसहरूले अफवाह फैलाएको दाबी गरेका छन् ।

देशको सबैभन्दा ठूलो उपभोग्य वस्तु निर्माता हिन्दुस्तान युनिलिभर लिमिटेड, सरकारको आयुर्वेदिक भन्दा पनि ठूलो र राम्रो रहेको पतञ्जलीको अनुसन्धान र विकास सेटअपको विरूद्धमा लागेको उनले दावी गरेका छन् ।

केही महिना अघि पतञ्जलीलाई सबै भ्रामक विज्ञापन हटाउन सर्वोच्च अदालतले दिएको निर्देशन दिएको बारेमा सोध्दा रामदेवले भने ‘अदालतको मुद्दा गुणस्तरको बारेमा थिएन, न त कुनै गलत कामको बारेमा थियो । यो मुद्दा अब टुङ्गो लागेको छ।’

गत वर्ष नोभेम्बरमा सर्वोच्च अदालतले कम्पनीलाई सबै भ्रामक विज्ञापनहरू बन्द गर्न आदेश दिएको थियो । चेतावनी दिएको थियो कि यसले कुनै पनि गलत वा भ्रामक दावी गरेमा प्रत्येक यस्तो दावीको लागि १ करोड भारु जरिवाना हुन सक्छ ।

‘मानिसहरूले आयुर्वेद र प्राकृतिक उत्पादनहरूको बारेमा पतञ्जलीको प्रतिष्ठालाई हानि पुर्याउने प्रयास गरेका छन्’ रामदेवले भने ‘तर हामी लगानीकर्ताको मूल्य थप्ने, वितरण र बिक्री, अनुसन्धान, नवप्रवर्तन र ई-कमर्स बढाउने हाम्रा उद्देश्यहरूमा केन्द्रित छौं । प्रिमियमाइजेसनमा पनि अब हाम्रा लागि मुख्य फोकस क्षेत्र हुनेछ ।’

आयुर्वेद उत्पादन निर्माता जसले हुल, एल ओरेल, कोलगेट पामोलिभ र डाबरलगायत विश्वव्यापी र स्थानीय खेलाडीहरूलाई आफ्नो अभूतपूर्व वृद्धि र लोकप्रियताको साथ एक दशकअघि आफ्नै आयुर्वेद पोर्टफोलियोहरू बढाउन बाध्य पारेको थियो । कडा प्रतिस्पर्धासहित धेरै चुनौतीहरूको सामना गरिरहेको छ । दुबै विश्वव्यापी र स्थानीय खेलाडीहरू, नियामक अनुपालन मुद्दाहरू र अरूहरूबीच यसको उत्पादन गुणस्तरको आलोचना गरिरहेका छन् ।

कम्पनीले बाबा र हरिद्वारमा उनका नजिकका सहयोगीहरूको नेतृत्वमा रहेको संस्थाको रूपमा आफ्नो छविलाई मुख्य भूमिकाहरू व्यवस्थापन गर्न प्रोफेसनलहरुलाई ल्याएर पनि छाड्ने प्रयास गरिरहेको छ ।

पुरै वर्ष २०२३/०२४ मा पतञ्जलीले आफ्नो सञ्चालनबाट ३ खर्ब १७ अर्ब २१ करोड ३५ लाख भारु आम्दानी गरेको प्रतिवेदन सार्वजनिक गरेको छ । जसमा खाद्यान्न र एफएमसीजी व्यवसायको बिक्रीले ९६ अर्ब ४३ करोड ३२ लाख रुपैयाँ योगदान गरेको छ । सञ्चालनबाट कुल राजस्वमा खाद्य र एफएमसिजी खण्डको आम्दानीको योगदान आर्थिक वर्ष २०२३ को तुलनमा १९.४९ प्रतिशतबाट बढेर ३० प्रतिशत पुगेको छ ।

‘सबै अवरोध र संघर्षका बाबजुद हामी जहाँ छौं, त्यहीं पुगेका छौं । हामी यहाँ कसैको पक्षमा आएका होइनौं, भारतका उपभोक्ताहरूको कारणले हामी यहाँ आइपुगेका छौं’ रामदेवले भनेका छन् ।

सेयर बजारमा सूचिकृत पतञ्जली फुड्स लिमिटेडले सोमबार समूह फर्म पतञ्जली आयुर्वेद लिमिटेडको हेल्थकेयर व्यवसाय ११ अर्ब भारुमा प्राप्त गर्ने घोषणा गर्दै उनले भने ‘हामीले कम्पनीलाई ठूलो बनाउनु पर्छ र हाम्रा लगानीकर्ताहरू, सहयोगीहरू र खुद्रा बिक्रेता साझेदारहरूलाई बढ्न मद्दत गर्नेछ । अधिग्रहणबाट आकर्षित हुने धेरै तालमेल, लागत बचत र दक्षताहरू रहेका छन् ।’

कारोबारमा घर र व्यक्तिगत हेरचाह व्यवसायसँग सम्बन्धित सबै सम्पत्ति र दायित्व, साथै कर्मचारीहरू, वितरण नेटवर्कहरू, सम्झौताहरू, इजाजतपत्रहरू, अनुमतिहरू, सहमतिहरू र यसको सञ्चालनको लागि आवश्यक अनुमोदनहरू समावेश छन् जुन सूचीबद्ध कम्पनीले अधिग्रहण गर्ने भएको छ । गत मार्चसम्म पतञ्जली आयुर्वेदको पतञ्जली फुड्समा ३२.४ प्रतिशत स्वामित्व थियो । पतञ्जली आयुर्वेदको हेल्थकेयर व्यवसाय दन्त स्याहार, छालाको हेरचाह, घरको हेरचाह र हेयरकेयरलगायत चारवटा पक्षमा काम गरेको छ ।

दुई संस्थाबीच अन्य सर्तसहित ३ प्रतिशत कारोबारमा आधारित शुल्कमा २० वर्षे इजाजतपत्र दिने व्यवस्था मिलाइएको छ । पतञ्जली फुड्सको पोर्टफोलियोमा अधिग्रहण गरिएको रुची सोया फ्रान्चाइजी अन्तर्गत खाद्य तेल, बिस्कुट, कुकीज, ब्रेकफास्ट सिरियल र चाउचाउ समावेश छ । गैरखाद्य व्यवसायमा टुथपेस्ट, स्याम्पु र साबुन समावेश छन् ।

गुणस्तर र बढ्दो प्रतिस्पर्धाका कारण विगत दुई वर्षमा पतञ्जलीको बजार हिस्सा र ब्रान्ड छवि खस्किएको कुरालाई खण्डन गर्दै कम्पनीका प्रमुख कार्यकारी सञ्जीव अस्थानाले हर्बल टुथपेस्टमा दुई तिहाइ हिस्सा रहेको पतञ्जली देशकै चौथो ठूलो बिस्कुट उत्पादक कम्पनी भएको दाबी गरेका छन् । गत वर्ष बिक्रीमा १६ अर्ब भारु र हर्बल स्किन केयर र होम केयरमा प्रमुख साझेदारी छ । हामीसँग १० वटा ब्रान्डहरू छन् । जसमा व्यवसायमा नेतृत्वस्तर छ ।

‘समग्र स्तरमा कम्पनीको प्याकेज गरिएको उपभोक्ता व्यवसाय २० प्रतिशतसम्म बढेको छ । जबकि आम्दानी ३ वर्षमा दोब्बर भएर ३ खर्ब १० अर्ब भारु पुगेको छ’ अस्थानाले भने ।सन् २०१९ मा पतञ्जली आयुर्वेदले समस्याग्रस्त रूची सोयालाई प्रक्रिया मार्फत साढे ४३ करोड भारुमा अधिग्रहण गरेको थियो ।

पछि रुची सोयालाई बिस्कुट, मह, गहुँको पिठो र न्यूट्रेला सोयाको संयुक्त उत्पादन पोर्टफोलियोको साथ पतञ्जली फुड्सको नाम परिवर्तन गरेको थियो ।

(द इकोनोमिक टाइम्सको सहयोगमा)