नेपाल दक्षिण एसियाको सबैभन्दा छिटो बढ्दो महानगरीय क्षेत्रमध्ये एक हो । उपत्यकामा निजी सवारी साधनहरुको संख्या उच्च दरले बढिरहेको छ । यसले गर्दा छोटो अवधिमा उच्च परिमाणमा कार्बन उत्सर्जन वृद्धि भईरहको छ। नेपालको कुल कार्बन उत्सर्जन को ४५% सबारी साधनबाट उत्सर्जन हुन्छ । प्रत्येक वर्ष, वायु प्रदूषणले ९ हजार  शिशुको अकालमै ज्यान लिदैंछ ।

यातायात क्षेत्रमा विद्युतीकरणको सहयोगमा प्रदूषित वातावरणीय हावाको गुणस्तरमा सुधार गर्न सकिन्छ । यसबाहेक पेट्रोलियम पदार्थको सहयोगमा सञ्चालन हुने सबारी साधनबाट उत्सर्जन हुने कार्वन ग्यासको परिमाणलाई घटाउन पनि सकिन्छ । यो समस्यालाई सम्बोधन गर्न सरकारले आगामी सन् २०३० सम्म ५०% सार्वजनिक सबारीका साधनलाई विद्युतीकरण गर्ने निर्णय गरेको छ। आयातित पेट्रोलियममा पूर्णतया निर्भर भएको हाम्रोजस्तो विकासोन्मुख मुलुकलाई यातायात क्षेत्रमा इन्धनको खपत दर घटाउन सकिए बहुमुखी फाइदा हुनेछ ।

यातायात क्षेत्रको विद्युतीकरणका लागि बजारमा दुई प्रकारका विकल्प छन् । यसमध्ये ब्याट्रीमा आधारित बिद्यूतीय सवारी साधन र हाइड्रोजन फ्युलमा आधारित हाइड्रोजन फ्युल सेल सवारी साधन हुन् । ब्याट्रीमा आधारित बिद्यूतीय सवारी साधन छोटो दुरीको लागि उपयुक्त छ भने हाइड्रोजन फ्युलमा आधारित हाइड्रोजन फ्युल सेल सवारी साधन लामो दुरी र हेभी डिउटी क्षमताको लागि उपयुक्त छ ।

उदाहरणको लागि पेट्रोलियमको सहयोगमा सञ्चालन हुने सबारी साधनमा पेट्रोल र डिजेल लाग्छ । त्यस्तै हाइड्रोजन फ्युलको सहयोगमा सञ्चालन हुने हाइड्रोजन फ्युल सेल सवारी साधनमा हाइड्रोजन नै चाहिन्छ । हाइड्रोजन नेपालमा नवीकरणीय ऊर्जा जस्तै जलविद्युत, पवन ऊर्जा र सौर्य ऊर्जाबाट उत्पादन गर्न सकिन्छ। हाइड्रोजन एक उत्कृष्ट ऊर्जा भण्डार गर्ने माध्यम हो जसमा वर्षौसम्म नवीकरणीय ऊर्जा भण्डारण गर्न  सकिन्छ।

वर्षा मौसममा उत्पादन हुने अतिरिक्त जलविद्युतबाट हाइड्रोजन उत्पादन गर्न सकिन्छ । हाइड्रोजन फ्युल सेल सवारी साधनहरुमा प्रयोग गर्न सकिन्छ । यो जलविद्युत उत्पादन क्षमता कम हुने सुख्खा मौसममा पुनः विद्युतीकरणको लागी पनि प्रयोग गर्न सकिन्छ।

सन् २०३० सम्ममा ३५०० मेगावाटसम्मको अतिरिक्त जलविद्युत् नेपालमा उत्पादन हुन्छ । यो परिमाणमा उत्पादन हुने अतिरिक्त बिद्युतको प्रयोग गरी कम लागत खर्चमा हाइड्रोजन उत्पादन गर्न सकिने नेपालको लागि ठूलो अवसरसमेत छ ।

नेपाल कम लागत खर्चमा हाइड्रोजन उत्पादक देशको रूपमा स्थापित भएपछि अन्तर्राष्ट्रिय हाइड्रोजन फ्युल सेल सवारी साधन निर्माताहरुलाई नेपालको बजारमा प्रवेश गर्नका लागि आकर्षितसमेत गर्न सकिन्छ ।

हाइड्रोजन फ्युल सेलयुक्त सवारी साधनहरु आफ्नो वजनको सम्बन्धमा अधिक ऊर्जा  भण्डारण गर्न सक्छन् । यस्तो सबारी साधनहरुमा छिटो ईन्धन भर्न सकिन्छ। ब्याट्री युक्त बिद्युतीय सवारी साधनमा ईन्धन भर्न कम्तिमा ३-४ घण्टा लाग्छ । तर हाइड्रोजन फ्युल सेल सवारी साधनहरुमा १०- १५ मिनेटमा ईन्धन भर्न सकिन्छ ।  

हाइड्रोजन फ्युल सेल सवारी साधनसंग हेवी डिउटी क्षमताको डिजेल सबारी साधनलाई प्रतिस्थापन गर्न सक्ने क्षमता छ । हेवि डिउटी क्षेत्रको बजारमा हाइड्रोजन टेक्नोलोजीलाई अपनाउँदा हाइड्रोजनको प्रयोगको व्यापक सुरुवातसँगै सफलता प्राप्त हुन सक्ने अमेरिकी उर्जा विभागका वैज्ञानिकहरुले घोषणा गरेका छन् ।

ट्रकजस्ता हेवी डिउटीका साधनको लागि हाइड्रोजन फ्युल सेल एउटा आदर्श प्रतिस्थापन गर्ने इन्धन हो। यसको प्रतिस्थापनले व्यापार घाटालाई सन्तुलनमा ल्याउन सकिन्छ । साथै मानव स्वास्थ्यका लागि घातक मानिने कार्वन उत्सर्जनको परिमाणलाई कम गर्न सकिन्छ । हाइड्रोजनको उत्पादन र उपयोग नेपालका लागि विकासको सम्भावित क्षेत्र मान्न सकिन्छ । यसले मुलुकको ऊर्जा सुरक्षामा सुधार ल्याउन सहयोग गर्न सक्छ ।  

देशको व्यापार घाटालाई सन्तुलनमा राख्न सक्छ। हाइड्रोजन उत्पादन भण्डारण, वितरण, उपयोग गर्ने प्रविधि र हाइड्रोजन फ्युल सेल सवारी जस्ता हाइड्रोजनमा आधारित उपकरणहरुको लागी आवश्यक सम्पूर्ण लगानीमा लाग्ने खर्चको बारेमा आँकलन गर्न सक्ने पहिलो खुडकिलो हुन सक्छ ।

हाइड्रोजनको दीक्षा कार्यान्वयनका लागि यसप्रति सरोकार राख्ने लगानीकर्ता, अनुगमन र नियमनकर्ता र उद्योगीबीच सम्झौतामार्फत एउटा राष्ट्रिय रोडम्यापको खाका तयार गर्न अति आवश्यक छ ।  नेपालको हरित विकाशका लागि यस्तो पहललाई प्रभावकारी र लाभदायक रुपमा कुन कुन स्थानमा सञ्चालन गर्न सकिन्छ भनेर आवश्यक खाका तयार गर्न आवश्यक छ ।

(लेखक शाक्य काठमाडौं विश्वविद्यालयमा ग्रीन हाइड्रोजन ल्यावमा सहायक अनुसन्धानकर्ता हुन् ।)